Medicatiemisbruik: zo kan je het herkennen en aanpakken

Tien pillen per etmaal. Bij heel wat 70- en 80-plussers is dat dagelijkse kost. Die medicatie is vaak een must maar de hoeveelheid opent ook de deur naar (onbewust) misbruik, ongewenste interacties of stiekeme verslavingen. Hoe kan je dat voorkomen, herkennen en aanpakken?

“Vanaf 5 of meer verschillende geneesmiddelen is er sprake van polyfarmacie, een frequent fenomeen bij ouderen. Een  75 –plusser neemt gemiddeld zo’n 8 à 10 geneesmiddelen per dag ! Heel veel, maar niet noodzakelijk te veel. Een groot deel van die groep kampt ook met 3 of 4 chronische aandoeningen zoals diabetes, hoge bloeddruk waardoor je al snel de medicatie opstapelt”,  verduidelijkt geriater Stany Perkisas (Ziekenhuis Netwerk Antwerpen ZNA) .  Die aangroeiende medicatielijst wordt ook mee in de hand gewerkt doordat ouderen vaak bij verschillende specialisten in behandeling zijn.  Voor de huisartsen is het niet evident om altijd het juiste overzicht te houden en waar nodig te saneren.

“Medicatie zoals een maagzuurremmer wordt vaak opgestart voor een specifieke klacht, maar nadien niet afgebouwd, wanneer die indicatie eigenlijk is weggevallen. Zo tikt het lijstje aan, terwijl dat niet zonder risico’s is”, stipt apotheker Charlotte Eerdekens (ZNA) aan. Daarenboven doen velen ook nog eens aan zelfmedicatie bij acute klachten. Thuisverpleegkundige Liesbeth *: “Dat zien we vaak foutlopen, omdat mensen zich niet bewust zijn van die effecten. Een oudere patiënte kreeg plotse hartkloppingen, dacht dat ze een infarct kreeg en nam zelf maar een middel tegen hartkramp van haar man. Waarna ze helemaal van de kaart was, omdat zij daarnaast al 8 andere geneesmiddelen nam!   Of mensen voelen zich niet lekker en morrelen ineens aan hun dosis, omdat ze denken dat hun middel te veel of te weinig werkt. Vaak komt dat pas aan het licht wanneer thuiszorg wordt ingeschakeld.”

Spanningsvelden

Polyfarmacie die onvoldoende wordt opgevolgd kan erg nadelige gevolgen hebben. Zo kunnen er spanningsvelden ontstaan tussen geneesmiddelen die interacties geven of elkaar zelfs tegenwerken. “Telkens als er nieuwe medicatie wordt opgestart, wordt best het volledige medicatieschema opnieuw kritisch bekeken om dat te checken”, benadrukt apotheker Charlotte Eerdekens. Die interacties kunnen vele vormen aannemen. Dr. Perkisas:  “Regelmatig zie ik bijvoorbeeld mensen met geheugenklachten die een middel nemen voor hun blaas,  dat dan weer een zeer nefast effect heeft op hun geheugen. Dan is het een kwestie van afwegen voor die patiënt hoe we die twee met elkaar kunnen matchen.” Soms kan jarenlang fout gebruik van bepaalde medicatie ook impact hebben op de hersenreserve en het zenuwstelsel.

“Hoe meer medicatie iemand neemt, hoe groter ook de kans op vergissingen of slechte therapietrouw. Dat dit niet onschuldig is, bewijzen de statistieken. Maar liefst 1 op de 6 aanmeldingen van ouderen op spoed is vandaag rechtstreeks gelinkt aan medicatiemisbruik!”

Nier-en leverfunctie

Soms kan het ook aan de dosering liggen. Dr. Perkisas: “Een ouder lichaam verwerkt medicatie anders. Zij zijn doorgaans minder goed gehydrateerd en er is vaker ondervoeding, wat zorgt voor een hogere concentratie van het geneesmiddel in het bloed.

Is er ook sprake van een verminderde nier- of leverfunctie dan worden geneesmiddelen veel trager afgebroken of uitgescheiden, wat tot toxische waarden zou kunnen leiden. Vandaar dat medicatie langzaam moet worden opgestart en opgebouwd.” 

“Wat vaak over het hoofd wordt gezien is dat mensen hun voorgeschreven middelen combineren met voedingssupplementen die eveneens de werking van andere geneesmiddelen kunnen beïnvloeden of ongewenste bijwerkingen geven”, benadrukt Charlotte Eerdekens. “Bekend voorbeeld zijn de rode rijstgistpreparaten, die dezelfde eigenschappen en bijwerkingen als cholesterolverlagende statines kunnen hebben, maar die niet als geneesmiddel worden aanzien. Verder kunnen ook veranderde eetgewoonten interfereren met medicatie.  Koolsoorten bevatten bijvoorbeeld veel vitamine K, wat de werking van antistollingsmiddelen kan hypothekeren.”

Vage klachten

Voor de kinderen of andere mantelzorgers blijft medicatiemisbruik vaak lang onder de radar.  Thuisverpleegkundige Liesbeth: “In een familie waarvan ik de zoon verzorgde, riep de inwonende oma mij.  Ze bleek die nacht gevallen en had enorme rugpijn en een open wonde.  Toen ik even doorvroeg, gaf ze toe dat ze ‘enkele’ slaapmiddelen bij haar andere medicatie  had genomen. Dat bleek helemaal niet de eerste keer te zijn terwijl haar kinderen uit lucht vielen.  Was ik op dat moment niet toevallig in huis, dan had niemand dit opgemerkt! Ik heb haar verzorgd, informatie gegeven over die medicatie en aangeraden om hier dringend over te spreken met de huisarts.”

“De grootste problemen qua medicatiemisbruik gebeuren met slaapmiddelen, gevolgd door pijnstillers, kalmeerpillen en angstremmers”, beaamt dr. Perkisas.  Naar schatting 10 à 15 % van de ouderen misbruikt slaapmiddelen. Vaak zijn dat mensen die ook andere klachten hebben zoals depressies of angsten.  “Ook het veranderde slaappatroon bij ouderen speelt een rol. Hun slaapbehoefte daalt terwijl ze menen dat ze nog steeds 8 uur onder de wol moeten.  Ze trachten dat te remediëren door slaapmedicatie, maar dat geeft al heel snel afhankelijkheid. Zo’n verslaving is bijzonder moeilijk om weer af te bouwen want dat ontwenningsproces kan soms tot wel enkele maanden duren.”

Dit uit zich meestal in vage klachten zoals verwardheid, vertraging, slaperigheid, minder eetlust, maar ook valpartijen en geheugenproblemen die aan dementie doen denken. “Voor een mantelzorger is het niet eenvoudig om te achterhalen wat er speelt: een onderliggende aandoening,  medicatiemisbruik, de leeftijd ..?  Van zodra je ongerust bent over dat gedrag, moet je dat aankaarten bij je ouder. De manier waarop is wel cruciaal. Want dat soort gesprekken ligt gevoelig. Het kan bij ouderen beschuldigend overkomen. Formuleer het positief  maar benoem het : ‘ik ben ongerust omdat ik denk dat er een probleem is met je medicatiegebruik’.  Heel veel ‘misbruik’ gebeurt immers onbewust of door verkeerde informatie.  Zoals nog een tweede slaappil nemen omdat ze geloven dat de eerste niet werkte.  De eerste stap is mensen zelf laten inzien dat er iets aan de hand is. Als dat moeilijk ligt, kan het helpen om een familiegesprek te houden waarbij de dokter die boodschap brengt. Soms blijven ze weigeren om het medicatiemisbruik aan te pakken maar zo zet je de relatie met je ouder tenminste niet op het spel.” 

Medicatieconsult

In heel wat ziekenhuizen organiseren artsen en apothekers al speciale consulten om die ellenlange medicatielijsten kritisch te evalueren. Dr. Perkisas: “Daarbij bespreken we met de patiënt en zijn familie waarom, wanneer en hoe ze die middelen moeten gebruiken.”  Zo zetten ze makkelijker de stap om onnodige medicatie te stoppen. “Want ook zonder verslaving, is het voor sommigen psychologisch lastig om afscheid te nemen van een jarenlange pil,” benadrukt Charlotte Eerdekens. “Veel ouderen blijken eraan gehecht en stoppen kan hen angst bezorgen dat hun klachten zouden terugkeren of verergeren.”

Hoe bepaal je welke medicatie ‘voorrang’ krijgt als ze elkaar tegenwerken? “Dat is telkens een heel individuele afweging”, zegt dr. Perkisas. “Daarbij komen discussies aan bod zoals de vraag of een oudere die af en toe valt nog wel baat heeft bij bloedverdunners ? Dan bespreken we openlijk met de patiënt en zijn familie de voor-en nadelen van elke keuze en wordt een gezamenlijke beslissing genomen. Belangrijk is dat mensen begrijpen wat ze nemen en hoe dat werkt.  Daarbij willen we patiënten zolang als mogelijk zelfstandig laten omgaan met hun medicatie.”

Tips voor correct medicatiegebruik:

• Zorg samen met arts en apotheker voor een up to date medicatieschema, van zodra je meer dan 4 à 5 middelen moet nemen.  Hou dat altijd op zak. Het bevat cruciale info voor zorgverleners.
• Start je met nieuwe medicatie, hou dan in een dagboek bij hoe je je voelt en of er eventuele neveneffecten of interacties optreden.
• Bespreek met je apotheker of je voedingssupplementen kunnen samengaan met de voorgeschreven medicatie.
• Medicatiedozen kunnen nuttig zijn als ondersteuning, net zoals visuele lijstjes of apps zoals Medapp of Medisafe  die waarschuwingen sturen.
• Drink voldoende water: 1,5 liter per dag. Een slechte hydratatie bemoeilijkt de opname van medicatie.
• Bespreek met de huisarts of je baat hebt bij een geriatrisch consult in het ziekenhuis

*Thuisverpleegkundige Liesbeth getuigt anoniem.