De smartphone: zonder is geen optie meer

Vandaag gebruik je altijd en overal je smartphone, voor van alles en nog wat. Dat lijkt wel verplicht. Je kan haast niet meer zonder. En die afhankelijkheid roept massa’s vragen op.

Sinds een paar jaar circuleren op het internet twee beelden die meer zeggen dan duizend woorden. Links een typisch bureau uit de jaren 90, overladen met de spullen die je als werknemer toen nodig had om je taken tot een goed einde te brengen of even te ontspannen: een vast telefoontoestel, een computer, een agenda, een kalender, een horloge, een rekenmachine, een aktetas met documenten, een adressenlijst, een portefeuille, kaartetui, catalogus voor kantoorbenodigdheden, een balpen en schriftje, een postbakje, walkman, radio, krant, dictafoon, camera, een fototoestel en fotoalbum, een tv, zaklamp, draagbaar videospelletje, wegenkaart, chronometer... Rechts datzelfde bureau, maar dan 20 of 30 jaar later, leeg op een smartphone na, die – althans in theorie – in zijn eentje alle functies van toen kan vervullen.

Qua veelzijdigheid geeft de smartphone het Zwitserse zakmes meer dan het nakijken. Het toestel heeft een heuse revolutie teweeggebracht in ons dagelijkse leven. En het einde is nog niet in zicht. Eerst ging de smartphone een heleboel tools en toestellen vervangen, sinds een paar jaar is hij ook een waardevolle Sesam open u!, dé sleutel bij uitstek om vlot toegang te krijgen tot tal van diensten. Zet je schrap, want de lijst is zo lang dat je gaat duizelen, als er al geen angst- rillingen over je rug lopen. De oefening maakt hoe dan ook duidelijk hoe innig en onlosmakelijk ons dagelijkse bestaan met dat technologiebommetje in hard plastic verweven is.

Digitale identiteit

In de winkel vervangt de smartphone stilaan de klantenkaarten waar je portefeuille vroeger van uitpuilde. Als je via je computer toegang wil tot je mailbox, de netwerken op kantoor, sociale media of geïnformatiseerde persoonsgegevens, volstaat een gewoon wachtwoord niet langer: tweestapsauthentificatie met behulp van een smartphone – je identiteit wordt vastgesteld door middel van twee verschillende componenten – wordt de norm. Uiteraard zijn er nog altijd alternatieven – een eID-kaartlezer, fysieke USB-stick... -, maar het gebruik ervan is vaak omslachtig. Zelfs de overheidsdiensten, waar de dematerialisatie fors oprukt, promoten deze methode voor beveiligde toegang tot hun websites. Wil je je belastingaangifte indienen, een premie aanvragen of je pensioengegevens raadplegen, dan is vandaag geen enkele methode handiger om je identiteit bekend te maken dan de mobiele app itsme, waar overigens 80% van alle volwassenen in ons land al minstens één keer gebruik van heeft gemaakt.

Idem dito bij de banken, die de voorbije jaren fors hebben gesnoeid in hun fysieke loketten. Eerst hebben ze hun klanten aangemoedigd om hun dagelijkse verrichtingen – overschrijvingen, rekeningen beheren – online te doen via individuele kaartlezers. Vandaag pushen ze hen om de app van de bank te gebruiken op hun smartphone. En met succes. In mei van dit jaar liet ING, om er maar één te noemen, weten dat “1,5 miljoen mensen – dat zijn bijna zes op de tien klanten van ING België – bankieren met de ING banking-app”. Deze bank lanceerde onlangs trouwens een QR-code via zijn app als authentificatie om nog makkelijker via pc te bankieren. Het voornaamste argument? “Iedereen heeft zijn smartphone bijna altijd op zak, terwijl een kaartlezer wel eens zoekraakt thuis.”

Alle aspecten van het leven

En daar stopt het niet. Vroeger werd je aan een afspraak in het ziekenhuis herinnerd met een brief, nu gebeurt dat veelal via sms of een automatische reminder in je e-agenda. Fervente domoticafans – en dan hebben we het toch over 1,18 miljoen Belgische gezinnen – sturen hun alarmsysteem, vaatwasser, voordeur, robotstofzuiger en verwarming aan via het schermpje van hun smartphone. Trendy bars en restaurants zijn sinds corona overgeschakeld op een QR-code die je moet scannen met je smartphone om het menu te bekijken en soms zelfs te bestellen. En nu we het er toch over hebben: ga je iets drinken met vrienden of moet er een restaurantrekening worden gesplit? Met de smartphone is dat zo gebeurd! Geldautomaten worden trouwens almaar schaarser. Vorig jaar haalden 6,7 miljoen landgenoten minstens één keer hun smartphone boven om via de Bancontact- of Payconiq-app mobiel te betalen, aldus Bancontact. In totaal ging het om 275 miljoen verrichtingen.

Contactloos betalen via de smartphone is vandaag nog niet de norm, maar zal dat binnen dit en een paar jaar wel worden. In de winkel kan je je smartphone of smartwatch dankzij Google Pay of Apple Pay nu al gebruiken als betaalkaart. Gewoon even tegen de betaalterminal houden en klaar. Of tegen een andere smartphone, want voor handelaars heeft Worldline, de Europese leider in betaaldiensten, sinds kort Tap on Mobile, een app die hun smartphone omtovert tot een betaalterminal die in staat is bankkaarten te lezen. En ook online blijkt de smartphone inmiddels hét betaalmiddel bij uitstek: volgens een internationale studie van YouGov Global Profiles gebruikte naar schatting 29% van de Belgen vorig jaar dagelijks de smartphone om online aankopen te verrichten.

Help, laat het hier stoppen, horen we je denken. Maar we hebben het nog niet eens gehad over mobiliteit! De e-auto, die in de toekomst de norm wordt, valt niet te gebruiken als hij niet aan een smartphone gekoppeld is. Want via een app laat je smartphone weten wanneer je wagen opgeladen is, waar er laadpalen staan, of die al dan niet bezet zijn... Eenmaal op je bestemming kan je aan de parkeermeter meestal nog wel cash of met een kaart betalen, maar stickers sporen je aan om voor een makkelijkere oplossing te kiezen en te betalen via sms of een app te downloaden. Ook het openbaar vervoer is in de ban van de dematerialisatie: gebruikers worden aangemoedigd hun trein- of busticket online te kopen en dat op het scherm van hun smartphone te tonen.

Erger dan de portefeuille

Je smartphone vervult niet enkel tal van praktische functies, voor velen is het toestel inmiddels ook een intiem object, dat onmisbaar is voor sociale relaties. In de meeste gezinnen vervangt de smartphone zowel het klassieke fototoestel als de fotoalbums. In een paar klikken haal je elke mogelijke foto op. Je smartphone bewaart ook lieve berichtjes, liefdesverklaringen en gesprekken met gezins- en familieleden. “Ik belde vroeger elke avond naar mijn moeder, maar met mijn kinderen en kleinkinderen communiceer ik hoofdzakelijk via WhatsApp”, klinkt het bij Martine (69). “Via dat kanaal kom ik te weten wat ze die dag hebben gedaan. En ik krijg meermaals per dag foto’s en videoberichtjes toegestuurd. Hoewel we elkaar geregeld zien, zou ik zonder die app het gevoel hebben dat een heel stuk van hun leven aan mij voorbijgaat.”

Voor veel organisaties, verenigingen e.d. – oudervereniging, mede-eigendom, collega’s, sportclub – zijn groepsberichten via de smartphone inmiddels dé manier om de leden te bereiken. Zit je niet in de berichtengroep, dan mis je zo goed als zeker belangrijke informatie en afspraken, of heb je geen weet van dringende problemen.

Onnodig te zeggen dat je nog moeilijk zonder een smartphone kan: je plaatst jezelf aan de zijlijn van de samenleving. Omdat er op het toestel zoveel apps staan, hebben velen het gevoel naakt te zijn of een stuk van zichzelf te missen wanneer ze zonder smartphone op pad zijn. Uit peilingen blijkt dat de meesten duizend keer liever zouden hebben dat een dief met hun portefeuille aan de haal gaat dan met hun mobiele telefoon. Zelfs wie er bewust voor kiest om het toestel uit zijn/haar dagelijkse leven te bannen, weet maar al te goed dat die keuze op termijn heel wat problemen kan opleveren.

Een ferme kloof

Weinig toestellen zijn zo wijdverbreid onder de bevolking als de smartphone. Volgens het jaarlijkse Digital Report van We Are Social en Meltwater heeft anno 2023 liefst 93,7% van de bevolking tussen 16 en 64 jaar een mobiele telefoon. Is onze maatschappij dan volledig ‘gesmartphoned’? Dat zou je denken, maar dat is absoluut niet zo. “Hoeveel mensen een smartphone bezitten betekent op zich niet veel: het zegt niets over wat ze met dat toestel doen”, aldus Patricia Vendramin (doctor in de sociologie, prof. UCLouvain). “Een smartphone is tamelijk betaalbaar, maar het zou een vergissing zijn om te denken dat de digitale kloof daarmee gedicht is. Zelfs al doe je de hele bevolking een smartphone cadeau, dan nog zal niet iedereen weten hoe die te gebruiken. Corona heeft voor een digitale versnelling gezorgd. Maar we hebben ten onrechte gedacht dat iedereen voor-taan alles online zou doen.”

Er is nog lang geen sprake van een hypergeconnecteerde bevolking, die kan goochelen met alle beschikbare tools. Van de huidige evolutie zal uiteindelijk slechts een krappe meerderheid profiteren. Tal van burgers zullen in de kou blijven staan. En anders dan velen denken, is er geen generatiekloof. “Want ook al groeit de digitale kloof met de leeftijd, toch is vooral je sociale klasse – je economische middelen, diploma, of je tot een bevoorrecht dan wel kansarm milieu behoort, de dichtheid van je sociale netwerk... – bepalend voor je relatie tot de digitale wereld, en dat ongeacht je leeftijd.”

Uit de statistieken van Eurostat blijkt dat een derde van de Belgen tussen 16 en 55 jaar en twee derde van de Belgen tussen 55 en 74 jaar geen smartphone bezitten of zwakke digitale vaardigheden hebben en het toestel dus amper gebruiken. En in de leeftijdscategorie 55-74 jaar heeft een kwart simpelweg geen smartphone. Bij de 74-plussers zijn het er ongetwijfeld nog meer, maar daar bestaan geen cijfers over.

Voor al deze mensen is de razendsnelle digitalisering van de samenleving en het almaar intensere smartphonegebruik zeker geen voordeel. Bij hen leidt dit alles vooral tot stress, isolement en het niet vragen van hulp en premies waar ze nochtans recht op hebben. “Deze mensen zouden toegang moeten hebben tot een gelijkwaardige en even kwaliteitsvolle dienstverlening, maar dat is niet het geval. Neem nu de stookoliecheque: wie die niet online maar per post had aangevraagd, moest langer op zijn geld wachten”, zegt Patricia Vendramin verontwaardigd.

En ook al klopt het dat je vaak hulp kan vragen aan iemand uit je entourage om de demarches in jouw plaats te doen, zo’n oplossing is vaak niet meer dan een lapmiddel. “Als je een aantal dagdagelijkse zaken niet meer geregeld krijgt zonder hulp van derden, boet je veel aan autonomie in en knaagt dat aan je zelfrespect. Wie in deze situatie zit, moet weten dat veel anderen hetzelfde meemaken. Het gaat hier heus niet om een kleine minderheid in de marge van de samenleving.”