Het Steen Antwerpen: van middeleeuws fort tot toeristische hotspot
Nog niet zo lang geleden werd Het Steen gerenoveerd. In de hoeken en kanten van het oudste gebouw van Antwerpen ligt meer dan 800 jaar geschiedenis verborgen.
In de skyline van Antwerpen herken je Het Steen meteen. Het statige bouwwerk valt op omdat het door een drukke weg wordt afgescheiden van de oude binnenstad. Alsof het alleen werd achtergelaten aan de Schelde-oever. Aan de buitenkant geen gotische uitsteeksels, weinig of geen zichtbare ramen en geen andere, typisch Vlaamse architectuurelementen. Een massief vaartuig van steen, in zichzelf gekeerd en onmiskenbaar middeleeuws. We staan hier bij het oudste gebouw van de metropool waarvan de oorsprong teruggaat tot de Karolingische tijd. “Vanaf de splitsing van het keizerrijk van Karel de Grote was deze plek aan de Schelde lange tijd een grenspost tussen de gebieden die later het hertogdom Brabant en het graafschap Vlaanderen zouden worden.” Aan het woord is Walter Mees, een gids die voor Make Antwerp Great Again City Tours bezoeken achter de schermen van Het Steen organiseert. “Het Steen was de echte geboorteplek van Antwerpen en heeft daarna duizend levens en bestemmingen gekend.”
Wellicht heb je hier ooit als kind het Nationaal Scheepvaartmuseum bezocht met kamers boordevol scheepsmaquettes. Tussen 2018 en 2021 werd het gebouw grondig vernieuwd. Vandaag herbergt het kasteel het toeristisch bezoekerscentrum van de stad, een aanlegsteiger voor cruiseschepen en de permanente tentoonstelling ‘The Antwerp Story’ (zie kader). In die drie jaar werden een aantal binnenruimtes helemaal veranderd en werd er ook een eigentijdse vleugel aan bijgebouwd. Ten koste van de eigenheid van deze historische plek, zoals critici in het lang en het breed schreven? Misschien toch niet, want de geschiedenis ligt hier nog massaal voor het grijpen. Het Steen is vooral een lappendeken van elementen die in de loop der eeuwen werden toegevoegd en vaak een beslissende periode uit het verleden van de stad vertellen. Alleen moet je dan wel weten waar en hoe je moet kijken. Daarom is een rondleiding met een gids hier zo nuttig. Ook al omdat die gids sommige deuren kan openen naar geheime gangen en trappen die normaal niet toegankelijk zijn voor bezoekers.
1/3
Het Steen met uitbouw, vanaf de Schelde.
2/3
De binnenkoer.
3/3
De nieuwe uitbouw heeft een panoramisch terras met zicht op de stad.
1/3
Het Steen met uitbouw, vanaf de Schelde.
2/3
De binnenkoer.
3/3
De nieuwe uitbouw heeft een panoramisch terras met zicht op de stad.
Een driesterrengevangenis?
We zullen je niet alle anekdotes vertellen die we tijdens de rondleiding hoorden – we willen zeker géén spoiler zijn. Wel moet je weten dat Het Steen oorspronkelijk een militair bouwwerk was, maar al snel ook een andere functie kreeg. Vanaf de 14de eeuw – en dat 500 jaar lang – diende het vooral als gevangenis. Een ring die op halshoogte op de binnenplaats in de muur is bevestigd, bewijst dit. Na een door Keizer Karel bevolen renovatie werd het zelfs de hoofdgevangenis van Antwerpen. En dat pal in het midden van de stad dicht bij de vismarkt. De gevangenen moesten zelf hun verblijf en hun maaltijden betalen volgens een behoorlijk gedetailleerde tarieflijst. De cipiers verdienden toentertijd hun brood dankzij de huur van hun pensiongasten.
Protestanten, bourgeoisie, heksen… Het Steen heeft door de eeuwen heen veel verschillende gevangenen zien passeren, afhankelijk van de geschiedenis van de stad.
De gegoede burgers van de stad genoten het voorrecht dat ze alleen daar gevangen konden worden gehouden, zodat hun kerker een beetje op een driesterrenhotel begon te lijken. Mannen en vrouwen werden gescheiden opgesloten, maar in een vrij comfortabele vleugel. Tegen een kleine betaling mochten ze hun eigen bed meebrengen. Familie en vrienden mochten zelfs met wijn op bezoek komen. Voor minder bemiddelde gevangenen was de situatie minder rooskleurig. Omdat ze hun verblijf niet konden betalen, moesten ze op de benedenverdieping proberen te overleven op magere broodrantsoenen, betaald door weldoeners die de gevangenen in hun testament hadden opgenomen en van wie de naam voor altijd in de muurstenen gegrift staat.
Als gevangenis was Het Steen vooral bedoeld voor bekende namen of voor belangrijke rechtszaken eerder dan voor kleine gauwdieven. Het soort van gevangenen varieerde dan ook volgens het tijdperk en de gebeurtenissen in de stad. Tijdens de godsdienstoorlogen, bijvoorbeeld, verbleven hier vooral protestanten. Zij werden verplicht elke dag de mis in de kapel bij te wonen. In de periode van de heksenjachten vestigde ook de inquisitie haar hoofdkwartier in de gevangenis. Waarschijnlijk is het hier dat de enige heks die ooit in Antwerpen is verbrand, Clara Goessen, werd ‘ondervraagd’. Ze was als prostitué na een verklikking aangehouden zonder bewijs. Overal in haar lichaam werden spelden geprikt om te zoeken naar ongevoelige plekken (als bewijs van de duivel!). Door al die martelingen zou ze toegeven dat ze een weinig eerbaar handeltje met Satan had gesloten.
1/2
De kapel.
2/2
Het nieuwe museum The Antwerp Story maakt gebruik van nieuwe technologieën.
1/2
De kapel.
2/2
Het nieuwe museum The Antwerp Story maakt gebruik van nieuwe technologieën.
Folteren met water
In die tijd kon je als gevangene ook beter niet terechtkomen in de kerkers in de kelder. “Nu is er daar licht dankzij de cruiseterminal aan de zijkant van het gebouw. Maar vergeet niet dat er vroeger nooit daglicht doordrong tot in de kelders”, benadrukt Walter Mees terwijl we afdalen langs een kleine trap. Beneden wacht een opeenvolging van kleine kamertjes die nu dienen als voorraad- en opbergruimtes, maar waar de in de muren en de plafonds gemetselde ringen weinig twijfel laten bestaan over de vroegere bestemming van deze plekken.Het verhaal wil dat sommige gevangenen hier wrede ogenblikken hebben beleefd. In sommige kerkers kwam het Scheldewater tot aan de hals, elders wachtten foltertuigen om lichaamsdelen uit te rekken of te verpletteren. De menselijke verbeelding om anderen te laten lijden gaat ons verstand te boven. “We hebben maar één enkele historische bron die hierover getuigt, maar we denken dat gevangenen in dit kleine kamertje met hun hoofd net onder een heel dun straaltje water werden geplaatst”, vertelt onze gids nog. Deze zeer efficiënte marteltechniek is later ook in Vietnam gebruikt. Het constante gedruppel op hun hoofd en het slaapgebrek maakten uiteindelijk elke gevangene murw om gelijk welk misdrijf te bekennen.
Moeilijk te zeggen waar de waarheid eindigt en de fantasie begint. Vooral dan de fantasie van historici in de 19de eeuw. Maar al deze ‘mooie’ anekdotes maken van Het Steen een mythische plek.
Een ideale uitvalsbasis?
The Antwerp Story wil een startplek zijn voor een bezoek aan de stad. In een tiental zalen wacht een overzicht van de bezienswaardigheden, activiteiten en toeristische hotspots in Antwerpen. Dit alles gebracht met nieuwe technologie: een 360°-projectiezaal, hologrammen, interactieve schermen ... Wie de stad al een beetje kent, zal wellicht teleurgesteld zijn. De Story is eerder bestemd voor wie al lang niet meer in de Scheldestad geweest is. Belangrijk: het panoramisch dakterras boven de nieuwe vleugel van Het Steen is gratis en toegankelijk zonder ticket.
Een rondleiding boeken? Zie make-antwerp-great-again.be – Achter de schermen van Het Steen. Vanaf 15 euro per persoon.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier