Waarom zout misschien niet zo slecht is als je denkt

Zout werd lang beschouwd als vijand nummer 1 bij hypertensie, maar werd er ook van verdacht de hele bevolking schade te berokkenen. Die beweringen klinken vandaag genuanceerder.

Wat is nu echt de impact van keukenzout op hypertensie (een ernstig verhoogde bloeddruk), de cardiovasculaire gezondheid en de gezondheid in het algemeen? De vraag kan misschien banaal lijken, maar over het onderwerp wordt momenteel fel gedebatteerd door onderzoekers.

Om volledig mee te zijn met de discussie kan een beetje achtergrondinformatie over bloeddruk geen kwaad. Bloeddruk is essentieel voor het leven: net zoals een verwarmingssysteem onder druk moet staan om warm water naar de hoogste verdiepingen te voeren, is druk in de bloedvaten nodig om ervoor te zorgen dat alle organen, zelfs de meest afgelegen of perifere, goed worden bereikt. In het menselijk lichaam zorgt het hart voor die druk, door samen te trekken en het bloed door de aders en slagaders te stuwen. “Het hart is geen continue pomp, maar een pulserende, intermitterende”, legt professor Fabian Demeure uit. Hij is cardioloog en specialist in cardiovasculaire preventie aan het universitair ziekenhuis UCL Namur. “Wanneer het zich ontspant, blijft een bepaalde druk bestaan, anders zouden we van een bloeddruk van 150 mmHg naar 0 mmHg gaan bij elke hartslag.”

Het belang van leeftijd

Deze aanhoudende druk is het gevolg van een zekere elasticiteit van de bloedvaten: ze absorberen de overdruk bij de samentrekking van het hart en geven die weer af wanneer het hart ontspant. Dat verklaart waarom de bloeddruk niet constant is (hoewel ze wel continu is) en waarom er twee waarden zijn: systolische druk (het maximum dat bereikt wordt wanneer het hart samentrekt) en diastolische druk (het minimum, wanneer het hart ontspant).

Net zoals een te hoge druk in een verwarmingssysteem is een te hoge bloeddruk slecht voor het hele systeem: ze ‘vermoeit’ het hart en kan de oorzaak zijn van hartritmestoornissen, een hartinfarct of hartfalen, maar het beschadigt ook de bloedbanen (met het risico op een beroerte of het scheuren van een aneurysma) en de organen (vooral de ogen en de nierfilters, wat blindheid en nierfalen kan veroorzaken). “Hoe ouder je wordt, hoe meer de druk zal toenemen”, benadrukt de cardioloog. “Het is geen ziekte op zich, maar het is gewoon te wijten aan bloedvaten die harder worden. Dat verklaart ook waarom het verschil tussen systolische en diastolische druk groter wordt met de tijd.”

Het dubbele effect van zout

De belangrijkste risicofactor van hypertensie is dus ouderdom. Andere risicofactoren hebben te maken met genetica of etnische afkomst. Aangezien je op die elementen niet kan inspelen en een medische behandeling buiten beschouwing gelaten, moet je dus op andere paarden inzetten om je bloeddruk te laten zakken: levensstijl en evenwichtige voeding. Bij de voedingsmiddelen die een probleem vormen, vinden we keukenzout ofte natriumchloride (NaCl) terug. Dat werd lang met de vinger gewezen aangezien het de bloeddruk kan verhogen via bepaalde mechanismes. “Simpel uitgelegd: zout houdt water vast”, zegt professor Demeure. “Door het lichaam aan te moedigen water vast te houden, neemt het bloedvolume in de aders en slagaders toe. En waar meer volume is, is meer druk.”

Daardoor wordt ook het functioneren van het niersysteem verstoord: dat kan meer hormonen produceren om het teveel aan water en natrium via de urine te lozen, maar als er een constante hoge zoutinname is, zal het ontregeld worden. “Met als gevolg niet alleen een overproductie van hormonen, wat een impact zal hebben op de stevigheid van de bloedvaten, maar beetje bij beetje ook de uitputting van het systeem: de nieren zullen uiteindelijk een hogere druk als ‘normaal’ ervaren, zonder enige correctie in gang te zetten.” Volgens een recente studie in Nature zou overmatig gebruik van zout ook een invloed hebben op de darmflora, met een mogelijke hypertensie als gevolg.

te makkelijke zondebok

Lang leek het dus eenvoudig: bij hypertensie moest je het gebruik van zout tot een minimum beperken, of zelfs helemaal elimineren om zo de druk te doen zakken en, onder andere, de cardiovasculaire risico’s te beperken. Dit was het beroemde ‘zoutloze dieet’ van enkele decennia geleden. Nu weten we dat de reactie op zo’n dieet afhangt van persoon tot persoon: de gevoeligheid voor natrium en zijn impact op hypertensie is gedeeltelijk genetisch bepaald. “Diegenen die het meeste zout gebruiken zijn vaak diegenen die onevenwichtig eten, aangezien de grootste hoeveelheden NaCl zich in fastfood en bereide gerechten bevinden”, nuanceert de professor. “Je kan dus best eerst en vooral evenwichtig eten (zoals het DASH-dieet, dat lijkt op het mediterraan dieet), iets aan je gewicht doen en er een goede levensstijl (stoppen met roken …) op nahouden, ook al kan een beperking van de zoutinname de effecten optimaliseren.”

De aanbevelingen van de WHO (maximum 5g zout per dag) blijven wel geldig voor mensen met een hoge bloeddruk. Bij hen is er genoeg bewijs dat een beperking van natrium – via een ‘zoutarm’ dieet – een algemeen gunstig effect heeft. “En dat terwijl het eigenlijk heel moeilijk is om je zoutverbruik in te schatten en zo’n lage hoeveelheid te bereiken”, erkent de cardioloog. “Aan mijn patiënten zeg ik dat het zout dat ze nodig hebben al in hun eten zit, dus ze moeten er geen meer aan toevoegen. Laat dat zoutvaatje op tafel dus maar voor wat het is.”

Gematigd gebruik oké?

Maar wat met de mensen die geen last hebben van een hoge bloeddruk, maar die een normale of een ‘normaal hoge’ bloeddruk hebben? Moeten zij zout ook gematigd gebruiken? “Hier is de zaak een beetje complexer: we hebben weinig gegevens over de optimale dosis natrium die je mag consumeren.” Een studie van 2018, gepubliceerd in The Lancet, zette vraagtekens achter de aanbevolen maximale dosis van 5g zout per dag (2g natrium), al decennialang de richtlijn: bij patiënten die een lage of gematigde hoeveelheid zout (tot 10g per dag) innemen, zou er geen cardiovasculair voordeel zijn als ze het zoutgebruik in hun voeding terugschroeven.

Bij de mensen die het minste zout gebruiken zou een te lage natriuminname zelfs het sterfterisico kunnen verhogen. Omgekeerd wordt een te hoge zout-inname (meer dan 12,5g per dag) in verband gebracht met een verhoogd risico op een beroerte. Deze resultaten worden sindsdien min of meer bevestigd door andere onderzoeken, maar sommige wetenschappers bekritiseren ze; ze zijn van mening dat de gedeeltelijke de-demonisering van zout schadelijke gevolgen zou kunnen hebben.

Nieuwe gewoontes

Zout blijft dus onderwerp van debat. Zolang er geen duidelijkheid is, kan het zeker geen kwaad om je eigen gebruik eens onder de loep te nemen. Zonder dat je het weet, zou het weleens kunnen dat je gebruik niet zo ‘gematigd’ is als je denkt. “Er zijn veel voedingsmiddelen die indirect veel zout bevatten”, bevestigt Serge Pieters, professor diëtetiek aan de Haute-Ecole Leonard de Vinci. “Brood, charcuterie, kazen, voedsel in blik, kant-en-klaarmaaltijden … Zout zit zelfs in heel wat gesuikerde producten. Consumentenonderzoek toont aan dat Belgen gemiddeld nog te veel zout eten, tot 12g per dag.”

Het kan dus interessant zijn om je dagelijks zoutgebruik te beperken, zonder het helemaal te bannen. Een klein te gezouten pleziertje nu en dan moet kunnen. Maar overmatig gebruik wordt op de langere termijn een probleem. “Het belangrijkste is om het plezier van de smaak te behouden en dus ook niet te strikt te zijn. Een voorbeeld? Je mag gezouten brood eten, maar leg er dan misschien een plakje kippenwit, gebraden vlees of rosbief op in plaats van een sneetje hesp. Vlees is van nature al gezouten, genoeg om lekker te zijn. En aangezien zout vooral gebruikt wordt om smaak toe te voegen, kan je dat ook doen met kruiden, specerijen en aromaten. Houd er wel rekening mee dat er een aanpassingsperiode is als je je zoutgebruik terugschroeft. Net zoals met suiker duurt het ongeveer een maand om andere gewoontes aan te nemen.” Overmatige natriumconsumptie wordt trouwens ook in verband gebracht met andere ziektes, zoals bepaalde vormen van kanker aan het spijsverteringsstelsel.