Zurenborg, architecturale pracht in Antwerpen

Aan het station van Berchem, ver weg van het Antwerpse stadscentrum, ligt een wijk die sinds de belle époque vrijwel onaangetast is gebleven. In Zurenborg staan art nouveau, Venetiaanse pallazi en Normandische cottages vrolijk bij elkaar.

Sommige wijken zijn gemaakt om in rond te dwalen. In Antwerpen vind je die charme vooral buiten het centrum. Ingeklemd tussen ring en spoorlijn, op zo’n 40 minuten van de Grote Markt, biedt Zurenborg een prachtig overzicht van de belle époque.

Antwerpse aristocraten

De wijk, in enkele decennia opgetrokken, weerspiegelt het bruisende optimisme van Antwerpen eind 19e en begin 20ste eeuw. “Hier lag ooit enkel moerassige grond”, vertelt stadsgids Muriel Roosens. “Maar met de groei van de haven breidde de stad uit en trokken welgestelden naar buitenverblijven, weg van het centrum.”

Twee invloedrijke families, Cogels en Osy, zagen hun kans. In 1881 kochten ze gronden langs de spoorweg om een nieuwe woonwijk te ontwikkelen. “Het moest een compleet woongebied worden, met postkantoor, cafés, politie…”, zegt de gids. “Rond een centraal plein, geïnspireerd op het kasteel van Chambord, verrezen huurhuizen waar expats, officieren en notabelen graag neerstreken.”

Stijlvolle smeltkroes

Voor de bouw van de woningen werden zorgvuldig gekozen architecten ingeschakeld. Ze kregen de opdracht gevels te ontwerpen die indruk maakten en de wijk uitstraling gaven, zolang ze binnen enkele technische richtlijnen bleven. Creativiteit mocht — maar niet te vooruitstrevend. Art nouveau, als te liberaal beschouwd, werd geweerd. De voorkeur ging naar een meer ‘eclectische’ stijl.

Het resultaat is een onwaarschijnlijk architecturaal patchwork, waarin neogotiek, Vlaams neorenaissance, Italiaanse en Arabische invloeden, en zelfs Normandische of Tudorstijlen samenkomen. “Er werden wel enkele homogene ensembles voorzien om een gevoel van grootsheid te creëren: vanaf de straat lijkt het alsof je voor een Venetiaans paleis staat, terwijl het in werkelijkheid om vier aanpalende huizen gaat.” De Cogels-Osylei is daardoor vandaag nog steeds indrukwekkend: een explosie van overdadige, soms bijna buitensporige pracht.

Kleine accenten

Toch begon de vraag uiteindelijk af te nemen. De overblijvende bouwgronden werden daarom verkocht aan particulieren, en dat was het moment waarop de art nouveau eindelijk zijn intrede deed. “Het gaat hier niet om totaalkunst zoals in Brussel: de art nouveau verschijnt hier meestal in kleine accenten, vaak beperkt tot de gevel”, legt Muriel Roosens uit. Gouden mozaïeken, graffiti, gekleurde bakstenen, metalen en glazen balkons, en smeedijzeren lijnen met florale motieven doken op en voegden zich bij de reeds bonte architecturale kakofonie. In amper dertig jaar kreeg Zurenborg zo zijn huidige aanblik.

Na de Tweede Wereldoorlog verloor de wijk echter haar glans. De hoge bourgeoisie trok steeds verder weg uit de stad, richting het platteland. Er werd zelfs overwogen om de hele wijk te slopen ten gunste van moderne kantoorgebouwen die typisch waren voor de jaren 60. Maar na hevig protest werd dat plan opgeborgen. De grote stadshuizen kwamen opnieuw in de mode, en vandaag vormt de wijk een rustig, bourgeois-boheems eiland, ver weg van het drukke stadscentrum. Hoewel sommige panden nog in slechte staat verkeren, volgen de renovaties elkaar snel op. Trendy cafés en restaurants keren terug en geven Zurenborg opnieuw de charme van weleer. Een reden te meer om de wijk te ontdekken – alleen of, beter nog, met een gids.