Kolonie van Wortel: van sociaal experiment tot UNESCO-Werelderfgoed
Ons land is twee UNESCO-sites rijker. De landloperskolonie van Wortel en de thermale stad Spa werden erkend als Werelderfgoed. Een kuuroord kennen we, maar een landloperskolonie, wat was dat precies?
De “Koloniën van Weldadigheid” zoals ze officieel heetten, werden begin 19de eeuw opgericht als vorm van armoedebestrijding. Er heerste in die periode, in wat toen nog de Verenigde Nederlanden waren, veel armoede en bedelarij, zeker in de steden. Het was de Nederlandse generaal Johannes Van Den Bosch die het initiatief nam om de koloniën op te richten, waarvan twee -Wortel en Merksplas- in wat nu België is en vijf in Nederland. Drie van deze sites in Nederland werden eveneens erkend als Werelderfgoed.
Dakloos zijn was strafbaar
Hoe kwam je er terecht? Tot 1993 bestond in België de wet op de beteugeling van de landloperij. Dit betekende dat het strafbaar was om te bedelen en op straat te leven. Dan was je een “landloper”. Wie geen geld op zak had om een brood te kopen, werd gedwongen naar een instelling gestuurd. Arme gezinnen, weeskinderen en bedelaars kwamen terecht in de verre Noorderkempen: in de Wortel- of Merksplas-Kolonie. In totaal woonden en werkten er zo’n 55.000 “landlopers”.
De Koloniën lagen in agrarisch gebied en waren uitgetekend volgens een geordende geometrische structuur zodat controle en toezicht makkelijk was. De monumentale dreven, koloniehuisjes, gestichten en boerderijen met akkers vormden alles bij elkaar 403 ha.
Ideeën van de Verlichting
Het experiment was geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting. De koloniën zouden van arme mensen ‘ijverige’ burgers maken en onbeschaafd ‘braakliggend’ land zou productief worden. Het idee was via werk en onderwijs arme mensen te transformeren in zelfredzame burgers. Het was niet de bedoeling dat ze hun hele leven in de kolonie bleven.
Wortel was eerst een “vrije” landbouwkolonie. Gezinnen woonden er in aparte boerderijtjes met een eigen stuk land dat ze moesten bewerken. Dat was niet eenvoudig voor mensen zonder ervaring. De grond was weinig vruchtbaar en er golden strenge regels. In 1870 koopt de staat België de Wortel-Kolonie aan. Het wordt een “onvrije” weldadigheidslandbouwkolonie. Enkel nog mannelijke landlopers en bedelaars worden er opgevangen en moeten er onder bewaking werken op het land en in werkhuizen. De landlopersboerderij stamt uit die tijd.
Jaren van verval
Na de afschaffing van de wet op de landloperij in 1993 dreigden de Wortel- en Merksplas-Kolonie te vervallen: de gebouwen stonden leeg en het landschap te koop. Enkele burgers trokken aan de alarmbel en vroegen de overheid dit bijzondere erfgoed te redden. Op dat moment waren de gebieden immers nog niet beschermd en stond dit erfgoed op de lijst van de 100 meest bedreigde erfgoedsites ter wereld!
In 1997 werd daarom op initiatief van de provincie Antwerpen de vzw Kempens Landschap opgericht. Sindsdien gaat het de goede kant op met de Koloniën: het landschap en de meest monumentale gebouwen zijn beschermd en het gebied is momenteel volledig in handen van de gemeenschap.
Nieuwe functie
De laatste landlopers in Wortel vertrokken dus in 1993. Het zijn nu landbouwers die de gronden in de Kolonie bewerken. De meeste gebouwen kregen een andere functie. Waar vroeger de varkensstallen waren, bevindt zich nu het bezoekerscentrum, waar je de persoonlijke verhalen van de landlopers die er woonden en werkten leert kennen. Er is ook een brasserie. Op de voormalige Grote Hoeve kunnen de kinderen proeven van het boerderijleven in De Bonte Beestenboel, waar een jeugdverblijfcentrum is gevestigd. En in de Klapekster, eveneens een van de vroegere landlopersboerderijen, vertelt Natuurpunt je nu alles over de natuur van Wortel-Kolonie.
Want naast de bijzondere geschiedenis is de grote aantrekkingskracht van het gebied toch wel de natuur. In 2017 werd het nog uitgeroepen tot stiltegebied. Als je er wandelt kom je al eens een ree tegen, of de eenvoudige graven van de talloze armen die hier een deel van hun leven doorbrachten. Stille getuigen van een afgesloten tijdperk.