10 weetjes 
over de verkiezingen

2024 is het jaar van de superverkiezingen: 
burgers kunnen hun keuze maken voor
 elk bestuurlijk niveau. Maar er zijn ook een aantal grote veranderingen. Zet je schrap!

In juni begint voor duizenden kandidaten en miljoenen kiezers een verkiezingsmarathon, die in oktober eindigt. Deze verkiezingen worden gekenmerkt door vier (grote) veranderingen.

1. Nieuw: stemmen is verplicht, maar niet voor iedereen!

“De stemming is verplicht en geheim”, zo stelt artikel 62 van de Belgische Grondwet. Maar deze zin van het artikel geldt nu alleen nog voor de federale verkiezingen, want sinds 2001 zijn de gewesten verantwoordelijk voor de organisatie en de verkiezing van de lokale besturen. Er kunnen dus andere regels gelden in de verschillende gewesten. Zo zijn Vlaamse burgers niet langer verplicht om te stemmen voor de gemeentelijke en provinciale verkiezingen van 13 oktober. In Wallonië en Brussel blijft dit wel verplicht.

2. Nieuw: vanaf 16 jaar stemmen voor Europa

Na Malta, Duitsland en Oostenrijk wordt België het vierde land in de Europese Unie waar jongeren van 16 en 17 jaar, die in ons land wonen, mogen gaan stemmen voor de verkiezingen van het Europees Parlement. Net als alle andere kiezers krijgen zij ten minste vijftien dagen voor de verkiezingsdatum een electorale convocatie via de post. Ze hoeven verder niets te ondernemen, want ze kunnen deelnemen zonder zich vooraf te registreren en zonder verplichting. Pas als ze meerderjarig worden is het ook voor hen echt verplicht om te gaan stemmen.

3. Nieuw: wie de meeste stemmen heeft, wordt burgemeester

Nieuw in Vlaanderen bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen is dat wie de meeste voorkeurstemmen heeft ook de eed als burgemeester mag afleggen, tenminste wie de meeste voorkeurstemmen heeft binnen de gemeentelijke coalitie die gevormd wordt. Dit systeem bestaat al in Wallonië, maar niet in Brussel.

Maar in sommige situaties zal de burgemeester toch niet zetelen in de gemeenteraad, bijvoorbeeld als die persoon tot minister wordt benoemd. In dat geval spreekt men van ‘titelvoerend burgemeester’ of ‘verhinderd burgemeester’. Tijdens deze periode van verhindering moet hij zijn bevoegdheden als burgemeester overdragen aan een schepen die dan de ‘waarnemend burgemeester’ wordt.

4. Nieuw: decumul van mandaten: ‘Ik kom op, maar zal niet zetelen’

In Brussel zullen de regionale en lokale verkiezingen voor het eerst beïnvloed worden door de volledige toepassing van het principe van de decumul van mandaten. Decumul? Dit betekent dat het niet langer mogelijk is om tegelijk het mandaat van parlementslid en dat van burgemeester, schepen of voorzitter van het OCMW uit te oefenen. Paradoxaal genoeg verbiedt de decumul niet dat politici zich kandidaat stellen voor meer dan één verkiezing. Het wordt hen enkel verboden om meer dan één ambt te bekleden. Daardoor is het nog altijd mogelijk om zowel voor de regionale als de lokale verkiezingen op te komen om het voordeel van de bekendheid uit te spelen. “Ik ben kandidaat, maar zal niet zetelen als burgemeester of parlements-lid.” Deze strategie bestaat al heel lang. Kiezers kunnen dit weten en begrijpen, of zich bedrogen voelen.

In Vlaanderen is er een decumul op vrijwillige basis. Er is geen verbod op meerdere mandaten, maar de gezamenlijke inkomsten worden beperkt tot maximaal 150% van de parlementaire vergoeding. In het Waalse gewest mag driekwart van de leden van elke politieke groep geen mandaten cumuleren.

5. Wat riskeer je als je niet gaat stemmen?

In België hebben burgers stemrecht en zelfs stemplicht: voor mannen geldt dit al sinds 1919, maar voor vrouwen werd het pas in 1948 ingevoerd. Wereldwijd is die stemplicht bijna een uitzondering: enkel Luxemburg, Griekenland, Bolivia, Brazilië en het microstaatje Nauru passen het ook toe.

Maar stemplicht betekent niet dat iedereen gaat stemmen. Naar schatting een op de drie kiezers in België onthoudt zich. Toch is er sinds 2003 niemand meer veroordeeld voor het verzaken aan de stemplicht bij een verkiezing. Volgens de kieswet staat er voor het niet komen opdagen bij een verkiezing in theorie een boete van 40 tot 80 euro, en bij herhaling zelfs 200 euro. Artikel 210 stelt dat “als een ongerechtvaardigde onthouding zich ten minste vier keer voordoet binnen een periode van vijftien jaar, de kiezer voor tien jaar van de kiezerslijst wordt geschrapt [en] geen enkele benoeming, bevordering of onderscheiding van een overheidsinstantie mag ontvangen”. En hoewel er geen sancties meer worden toegepast, mag je niet vergeten dat zich onthouden ook betekent dat je het aan anderen overlaat om je toekomstige politieke vertegenwoordigers te kiezen.

6. Gooi je oproepingsbrief niet weg

Je bewaart je uitnodigingsbrief nog best tot drie maanden na de stemming. Mocht er een administratieve fout gebeuren, dan is de stempel op de uitnodiging handig om te bewijzen dat je aan je burgerplicht hebt voldaan.

7. Opgeroepen 
als bijzitter?

Om verkiezingen democratisch te laten doorgaan, moeten burgers kunnen controleren of ze goed verlopen. Dit is een van de taken van de duizenden aangeduide bijzitters. Zij moeten erop toezien dat er geen onregelmatigheden plaatsvinden, de identiteit van elke kiezer controleren, helpen bij het sluiten van het stembureau ... Bijzitters krijgen ook een kleine vergoeding uitbetaald. De voorzitter van een stembureau wordt meestal gekozen uit de juridisch geschoolde mannen en vrouwen in de gemeente: deurwaarders, advocaten, magistraten.

8. Stuur als bijzitter je kat niet

Bijzitters ontvangen een oproep van het hoofdbureau dat door een vrederechter wordt geleid. Sommige gemeenten doen ook een beroep op vrijwillige bijzitters. Wie dat wil kan zich bij de gemeentelijke diensten laten inschrijven als vrijwillig bijzitter.

Neem nu dat iemand als bijzitter wordt opgeroepen maar ziek is of die dag moet werken. Dan moet deze persoon 48 uur na ontvangst van de oproep de voorzitter van het hoofdstembureau daarvan op de hoogte brengen. Verschillende redenen zijn geldig: reizen naar het buitenland, ziekte, examens, werken op zondag, religieuze overtuigingen. Je moet dit wel kunnen bewijzen en het motief kan ook geweigerd worden.

Let op: als je de wettelijke verplichting om als bijzitter te zetelen niet nakomt, kan de rechtbank je veroordelen tot een boete van 400 tot 1.600 euro en juridische kosten. Bij elke verkiezing worden er veroordelingen uitgesproken.

9. Ben je al eens opgeroepen als bijzitter?

Zelfs als je al verschillende keren als bijzitter bent opgeroepen, kan je niet zomaar passen voor een nieuwe uitnodiging. Je zal bij het kantonhoofdbureau relevante argumenten (zie puntje 8) moeten aanvoeren om van je taken ontheven te worden.

10. Hoe stemmen 
bij volmacht?

Stemmen bij volmacht kan om verschillende redenen. Een van de meest voorkomende is dat je ziek of onbekwaam bent of dat je niet in staat bent om naar het stembureau te gaan of ernaar vervoerd te worden. Om een volmacht te geven moet je een volmachtformulier invullen. Dat vind je op verkiezingen.fgov.be of bij de gemeente. Het formulier moet ondertekend worden door de volmachtgever, de gemachtigde en elke andere betrokken persoon, bijvoorbeeld een arts die een ziekte of handicap bevestigt.

Je kan iemand die je vertrouwt vragen om in jouw plaats een stem uit te brengen. Dit hoeft geen familielid te zijn. Die gemachtigde moet wel in jouw gemeente gaan stemmen. Een attest laten meebrengen waaruit blijkt dat deze persoon wel degelijk op jouw keuze heeft gestemd kan in geen geval, want een stemming is altijd geheim. ●